Kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia trung học phổ thông được Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức hàng năm. Kỳ thi hướng đến mục tiêu phát hiện những học sinh có năng khiếu và khuyến khích giáo viên cùng học sinh sáng tạo, học tập để nâng cao chất lượng giảng dạy.

Kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia khởi nguồn từ Kỳ thi học sinh giỏi Toán và Văn toàn miền Bắc được tổ chức lần đầu năm 1962. Sau năm 1975, kỳ thi được đổi tên thành Kỳ thi học sinh giỏi toàn quốc. Từ đó tới nay, kỳ thi được mở rộng với nhiều môn thi và thể thức cũng có nhiều thay đổi. Với riêng môn Toán, Kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia trung học phổ thông còn được biết đến với tên VMO, viết tắt của “Vietnamese Mathematical Olympiad”.

Được tổ chức vào khoảng cuối học kỳ I, Kỳ thi học sinh giỏi quốc gia dành cho các em học sinh THPT trên toàn quốc, với khoảng hơn 4 ngàn thí sinh mỗi năm. Đây là kỳ thi chính thống, danh tiếng, nhưng cũng khó khăn nhất ở Việt Nam. Những thí sinh đạt giải cao trong kỳ thi có cơ hội được tuyển thẳng vào các trường đại học và dành quyền tham dự Kỳ thi chọn đội tuyển Olympic, đại diện cho Việt Nam tham dự các kỳ thi quốc tế.

Thể lệ

Trải qua nhiều năm, cách thức tổ chức kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia đã có những thay đổi. Thể lệ của kỳ thi hiện nay được quy định trong Thông tư ban hành Quy chế thi chọn học sinh giỏi cấp quốc gia, số 56/2011/TT-BGDĐT ngày 25 tháng 11 năm 2011 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo. Sau đó, quy chế kỳ thi tiếp tục được sửa đổi, bổ sung qua thông tư số 41/2012/TT-BGDĐT vào năm 2012, số 37/2013/TT-BGDĐT vào năm 2013 và số 02/2023/TT-BGDĐT năm 2023 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia được tổ chức với các môn thi: Toán học, Vật lí, Hóa học, Sinh học, Tin học, Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí và các môn Ngoại ngữ (tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Nga và tiếng Trung Quốc). Trừ môn Tin học thi theo hình thức lập trình trên máy tính, các môn khác đều thi theo hình thức thi viết. Riêng các môn Vật lí, Hoá học và Sinh học có thêm hình thức thi thực hành, các môn Ngoại ngữ có thêm hình thức thi nói.

Với các môn Toán, Vật lí, Hóa học, Sinh học, Tin học và các môn Ngoại ngữ, kỳ thi sẽ gồm hai buổi thi. Với các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, kỳ thi chỉ có một buổi thi. Các môn Vật lí, Hóa học, Sinh học có thể có thêm một buổi thi thực hành. Các buổi thi viết và buổi thi Tin học có thời gian 180 phút. Các buổi thi thực hành hay thi nói, thời gian không cố định mà có thể theo đổi theo từng năm.

Đối tượng dự thi

Kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia dành cho các em học sinh đang học ở cấp trung học phổ thông trên toàn quốc. Theo quy chế của kỳ thi, mỗi sở Giáo dục hay các trường đại học có đào tạo bậc phổ thông (như Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Sư phạm Hà Nội… ) và các trường dân tộc nội trú trực thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo được đăng ký là một đơn vị dự thi. Các thí sinh tham dự Kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia phải là thành viên đội tuyển của các đơn vị dự thi nói trên.

Hàng năm, vào khoảng giữa học kỳ I, các sở Giáo dục và Đào tạo tổ chức kỳ thi chọn học sinh giỏi tỉnh và sau đó là kỳ thi chọn đội tuyển. Các em học sinh trung học phổ thông trên toàn tỉnh đều có cơ hội tham dự, nhưng thực tế, các thành viên của đội tuyển thường là học sinh của trường THPT chuyên của tỉnh đó. Với các đơn vị thi khác, như Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Sư phạm Hà Nội, các thí sinh cũng phải trải qua một kỳ thi chọn khắt khe để được lọt vào đội tuyển.

Thông thường mỗi một môn thi, đội tuyển của một tỉnh có tối đa 6 thành viên. Tuy nhiên, đội tuyển có đủ số lượng tối đa thí sinh dự thi và có 80% số thí sinh trở lên đoạt giải trong hai kỳ thi liên tiếp ngay trước đó sẽ được Bộ Giáo dục và Đào tạo xét tăng đến tối đa 10 thí sinh. Đội tuyển mỗi môn thi của thủ đô Hà Nội có tối đa đến 12 thí sinh, và có thể được Bộ Giáo dục xét tăng lên đến 20 thí sinh dựa theo cùng điều kiện thành tích như trên. Những năm gần đây, số lượng thí sinh tham dự Kỳ thi học sinh giỏi quốc gia lên đến khoảng 4.500 thí sinh cho tất cả các môn thi.

Tổ chức kỳ thi

Đề thi

Chịu trách nhiệm đề thi của kỳ thi học sinh giỏi quốc gia là Hội đồng soạn thảo đề thi do Bộ Giáo dục và Đào tạo thành lập. Cơ cấu của hội đồng này bao gồm: Chủ tịch Hội đồng, Phó Chủ tịch Hội đồng, Thư ký, Tổ ra đề thi và lực lượng công an bảo vệ. Những thành viên giữ vai trò cao nhất của hội đồng (gồm chủ tịch, phó chủ tịch) đều là lãnh đạo của Cục Quản lý chất lượng hay Vụ Giáo dục Trung học hoặc Trưởng phòng Quản lý thi.

Ở mỗi môn thi, Tổ ra đề thi là những người trực tiếp soạn thảo đề thi cũng như hướng dẫn chấm thi. Một Tổ ra đề thi bao gồm Tổ trưởng, các ủy viên soạn thảo đề thi và các ủy viên phản biện đề thi. Họ đều là những chuyên gia khoa học, nghiên cứu viên, chuyên viên, giảng viên đại học hay các giáo viên giỏi cấp trung học phổ thông. Các giáo viên cấp trung học phổ thông tham gia Hội đồng soạn thảo đề thi phải là người thuộc biên chế của trường trung học phổ thông chuyên và không có học sinh dự thi tại năm tham gia Hội đồng soạn thảo đề thi.

Khu vực làm đề thi là một địa điểm kín đáo, biệt lập và được bảo vệ nghiêm ngặt, thường là một khách sạn hay khu nghỉ dưỡng không xa Hà Nội. Những người làm việc trong khu vực làm đề thi phải đeo phù hiệu riêng và chỉ hoạt động trong phạm vi cho phép. Từ thời điểm tiếp xúc với đề thi đề xuất cho đến khi kết thúc buổi thi cuối cùng, những người tham gia công tác làm đề bị cách ly với bên ngoài, không được sử dụng điện thoại di động, điện thoại cố định hay bất kỳ phương tiện thông tin liên lạc nào khác. Trong trường hợp cần thiết, chỉ lãnh đạo Hội đồng soạn thảo được liên hệ bằng điện thoại cố định (dùng cho Hội đồng soạn thảo đề thi), dưới sự giám sát của công an, bảo vệ.

Quy trình ra đề thi bao gồm các bước: đề xuất đề thi, soạn thảo đề thi, phản biện đề thi và trực thi. Đầu tiên, Bộ Giáo dục và Đào tạo sẽ gửi thư mời đến một số các chuyên gia khoa học, các giảng viên, giáo viên có uy tín… đề nghị gửi đề thi đề xuất. Danh sách những người gửi và cả nội dung đề thi đề xuất đều sẽ được bảo mật. Những bài đề xuất này đều phải đáp ứng được các yêu cầu quy định và sẽ là căn cứ tham khảo quan trọng cho Hội đồng soạn thảo đề thi.

Tiếp theo, tại địa điểm ra đề, các Tổ ra đề thi sẽ tham khảo các đề thi đề xuất. Từ đó họ soạn thảo ra đề thi chính thức, đề thi dự bị và hướng dẫn chấm thi cho môn thi của mình. Uỷ viên phản biện sẽ đọc, đánh giá đề thi đã soạn thảo và đề xuất phương án chỉnh, sửa đề thi nếu thấy cần thiết. Tổ ra đề thi còn phải trực trong suốt thời gian thí sinh làm bài thi của môn mình phụ trách, để xử lý các vấn đề liên quan đến đề thi.